هفته نامه "شهر امید" در پانزدهمین شماره خود نوشت:
گفت‌وگو با عمادالدین شیخ‌الحکمایی،درباره نقش اجتماعی موقوفات
سنت وقف در تاریخ ایران، در کنار کارکردهای مذهبی و دینی، در حوزه اجتماعی بسیار تاثیرگذار بوده‌اند.
بسیاری بر این باورند که اندیشه وقف در تاریخ ایران با دین و مذهب، بیش از دیگر حوزه‌ها گره خورده است. نخستین باوری که واژه وقف به ذهن شنونده می‌رساند، انجام کاری با رویکرد مذهبی است؛ ایجاد بناهایی با کارکرد مذهبی همچون مسجد و مدرسه علمیه از جمله این‌ها است. به‌عنوان نمونه، ایجاد قنات‌ها و آب‌انبارها، راه‌ها، کاروان‌سراها، پل‌ها و اقامتگاه‌های وقفی در مناطق گوناگون ایران، از توجه واقفان به مسایل اجتماعی در دوره‌های گذشته نشان دارد. از آنجا که بسیاری از اسناد و نیز خودِ اینگونه موقوفات در دوره‌های گذشته از میان رفته‌اند، امروز آنچه از وقف برجای مانده، بیش‌تر همان موقوفات مذهبی است.
امروزه بسیاری از پژوهشگران حوزه وقف و تاریخ‌نگاران حوزه امور خیریه برآنند که پیوند میان این سنت دیرینه با موضوع‌ها و مسایل روز اجتماعی می‌تواند آغازگر دگرگونی‌های نیک باشد. نقش اجتماعی موقوفات، موضوعی به شمار می‌آید که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته است. عمادالدین شیخ‌الحکمایی، پژوهشگر و عضو هیات علمی دانشگاه تهران، پژوهش‌هایی در این زمینه داشته است. با او در زمینه تاثیر و نقش اجتماعی وقف و موقوفات گفت‌وگو کرده‌ایم.
*******************
جناب شیخ‌الحکمایی! وقف در جامعه ایران، آیا سنتی دینی- اسلامی به شمار می‌آید یا پیش از ورود اسلام نیز به گونه‌ای در جامعه ایران وجود داشته است؟
وقف، صرفا یک پدیده دینی و اسلامی نیست؛ در اصطلاح در این‌باره می‌گویند وقف از نهادهای تأسیسی نیست، که از نهادهای تاییدی است. این جمله بدان معنا است که وقف پیش از اسلام نیز در ایران وجود داشته و اسلام آن را تأیید کرده است. البته به دنبال تایید اسلام و با گذر زمان برخی قوانین مذهبی نیز به محتوای وقف افزوده شد تا این‌که پس از گذر سده‌ها به شکل کنونی درآمد و امروز ما این حوزه را بیش‌تر از جنبه مذهبی آن می‌شناسیم.
این پدیده شگفت‌انگیز در تاریخ ایران، چگونه توانسته است ماندگاری داشته باشد؟
ماندگاری و پایندگی وقف بسیار بیش‌تر از ثبات دولت‌ها است، به‌گونه‌ای که می‌توان گفت از دوره‌های نخستین حضور انسان بر زمین به شکلی آغاز شده و تا امروز نیز ادامه یافته است. نهادی که به‌واسطه وقف پدید می‌آید، در دورانِ روی کارآمدن دولت‌های گوناگون نیز پابرجا می‌ماند و همه دولت‌ها با احترام به آن، وجود چنین پدیده‌ای را نه‌تنها برمی‌تابند، که آن را تایید و بدان عمل می‌کنند؛ همانگونه که اسلام نیز برخی نهادهای پیش از خود را تأیید کرده است. درمجموع باید اشاره کنم حوزه وقف، به مذهب، حکومت و سیاست چندان مرتبط نیست و نسبت به دگرگونی‌های روزگاران گوناگون مصونیت دارد. بر همین اساس من از عبارت «دولت وقف» در بیان و توصیف وقف بهره می‌گیرم زیرا وقف ساختاری دارد که بر اساس آن ثبات و ماندگاری خود را حفظ می‌کند. از سوی دیگر با توجه به این‌که ما در مقطع دوره اسلامی هستیم و این نهاد مبتنی بر شرع و فقه استوار شده، طبیعی و بدیهی است که هر حکومتی با داعیه دین و مذهب بر سر کار می‌آید، از اساس وقف حمایت می‌کند.
آنگونه که اسناد تاریخی نشان می‌دهند بسیاری از موقوفات سده‌های اولیه اسلامی، امروزه دیگر وجود ندارند. این رخداد چگونه شکل گرفته است؟
درباره تاریخچه و پیشینه مستند وقف در دوره‌های گوناگون تاریخ ایران باید اشاره کنم به‌ندرت اسنادی از موقوفات پیش از دوره صفوی می‌بینیم. این مساله شاید به دلیل دگرگونی اجتماعی صورت‌گرفته در دوره صفوی باشد زیرا تا این دوره بسیاری از موقوفات به‌گونه‌ای از میان رفته یا تغییر کرده است. درمجموع از موقوفات انگشت‌شمار پیش از دوره صفوی اما می‌توان به ربع رشیدی، مدرسه رکنیه یا موقوفات شیعی دوره صفویه اشاره کرد. اگر بخواهیم برآوردی از موقوفات هزاره نخست تاریخ ایران اسلامی داشته باشیم، درمی‌یابیم رقم آن انگشت‌شمار است؛ اگر هم موقوفاتی بوده، از میان رفته و تنها در برخی منابع تاریخی از آن‌ها سخن رفته است. پس از آن، با ورود به دوره صفویه تعداد موقوفات افزایش می‌یابد و این حجم در دوره قاجار نیز گسترده‌تر می‌شود.
وقف، به‌عنوان رفتار دیرینه نیکوکارانه مردم ایران، امروز چگونه می‌تواند در زمینه‌های گوناگون اجتماعی حضور یابد؟
بهتر است وقف بنابر نیاز روز جامعه انجام شود زیرا انجام کار خیر بدون آن‌که جامعه به آن نیاز داشته باشد، منطقی و عاقلانه نیست. به‌عنوان نمونه می‌توان گفت در زمینه ساخت مدرسه‌های مذهبی و مواردی از این‌دست، توجه به گسترش ساخت مدرسه‌ها نیز بنابر نیازهای آن دوره انجام شده و به‌طور مسلم این نیاز روزی کاملا برآورده می‌شود. در نمونه‌ای جزیی‌تر می‌توان گفت مثلا در صورت ساخت 10 هزار مدرسه، روزی نیاز به ساخت مدرسه برطرف خواهد شد و ساخت بیش از اندازه آن کاری بیهوده است. نکته‌ای دیگر که باید به آن اشاره شود و کمی هم از آن غفلت شده است، حس مثبت انجام دادن کاری است که احساس ثواب و رضایت را در شخص به وجود می‌آورد.
آیا می‌توان کارکردهای امروزی به سنت وقف بخشید؟
در زمینه نیازهای زمانه، یک موضوع اهمیت فراوان دارد؛ اگر این آگاهی در جامعه گسترش و این فرهنگ در جامعه رواج یابد که صرف هزینه برای چاپ کتاب غیرمذهبی نیز به‌اندازه هزینه چاپ کتاب‌های مذهبی مانند قرآن ثواب دارد، می‌توان دگرگونی‌های بسیاری از جنبه اجتماعی در جامعه پدید آورد. افزون بر این می‌توان در حوزه صنایع‌دستی، حیات‌وحش، آزادی زندانیان و پشتیبانی از خانواده‌های آن‌ها، پناهندگان، ایجاد اشتغال، کودکان به‌ویژه کودکان‌کار و طبقات خاص جامعه، کاریابی و نیز مددکاری اجتماعی فعال شد؛ بسیاری از این مسایل اکنون در سطح جهانی از نظر اجتماعی بسیار اهمیت دارند. نهادها و بنیادهای خیریه در جهان امروز، بسیار به این مسایل و پدیده‌ها بها می‌دهند. پیوند میان سنت وقف به‌عنوان یکی از جنبه‌های ماندگار اجتماعی و اقتصادی در ایران با این پدیده‌ها می‌تواند دگرگونی بزرگ در زمینه کارهای خیریه اجتماعی در ایران پدید آورد. به‌عنوان نمونه می‌بینیم بسیاری از کارهای فرهنگی و اجتماعی را موسسات بزرگ صنعتی و اقتصادی انجام می‌دهند و دولت‌ها راهکارهایی برای تشویق اینگونه سازمان‌ها به انجام کارهای خیریه و عام‌المنفعه پیش‌بینی کرده و به اجرا گذارده‌اند. مثلا اگر شرکت تویوتا سالانه بخشی از درآمد خود را برای کارهای فرهنگی و علمی صرف کند، به نسبت مالیاتی کم‌تر می‌پردازد. این ابزار، تشویقی برای گسترش فرهنگ کارهای عام‌المنفعه شمار می‌آید.
چگونه می‌توان در این حوزه وارد شد و نیز واقفان را بر فعالیت در این حوزه‌ها برانگیخت؟
مساله‌ای که باید تاکید کنم، اصرار بر پیوند میان پدیده‌ها و مسایل روز اجتماعی با سنت دیرینه وقف، نه از آن‌رو است که وقف مذهبی باید متوقف شود یا کاهش یابد، که، مساله مهم روزآمدی و نوآورانه کردن موقوفات و کارهای عام‌المنفعه بر اساس سنت وقف است. جامعه امروز ما باید در این زمینه فیلم، رمان، داستان و دیگر محصولات فرهنگی تولید کند تا آگاهی‌بخشی مناسب در حوزه نقش اجتماعی موقوفات انجام پذیرد تا در کنار جنبه مذهبی وقف، رویکرد اجتماعی آن نیز گسترش یابد. سنت دیرینه وقف بدین‌ترتیب می‌تواند به‌عنوان یک پدیده روزآمد، در جهان امروز به‌ویژه در پهنه کشورهای اسلامی و ایران در اداره، گسترش و رونق جامعه تاثیرگذار باشد. تولید اینگونه محصولات فرهنگی حتی در زمینه وقف با رویکرد مذهبی نیز می‌تواند پیام آن را در گستره‌های بزرگ جهانی گسترش دهد. اینگونه کارهای نوآورانه در زمینه وقف می‌تواند به پویایی و ماندگاری آن در جهان امروز و روزگار آینده یاری رساند. به‌عنوان نمونه گاهی مردم می‌پندارند موقوفه، یعنی این‌که حتما بنایی ساخته و وقف شود، درحالی‌که می‌توان شرکت وقفی با مسئولیت‌‌های اجتماعی پدید آورد و با خرید سهام، نقش مستقیم اجتماعی برعهده گرفت.
مژگان جعفری/ روزنامه‌نگار
