دیرینگی نیکوکاری در سرزمین جنوبی

نیکوکاری در جامعه انسانی در دوره‌های گوناگون زندگی بر این پهنه خاکی، هیچگاه در زمان و مکان محصور و محدود نمانده است. وقف، یکی از آیین‌های نیک‌اندیشی و نیکوکاری در سرزمین‌های گوناگون به‌ویژه قلمروی تمدن اسلامی به شمار می‌آید. جای‌جای سرزمین‌های اسلامی را از دوره‌های گذشته تا امروز که بجویی، نشانه‌هایی جذاب از این آیین دیرینه در حوزه یاریگری به همنوعان می‌یابی. توجه به وقف، در تاریخ مسلمانان، یکی از ویژگی‌های آنان به شمار می‌آید.

عمان و نخستین موقوفه‌هایش

عمان، سرزمینی کوچک در همسایگی جنوب ایران است. میان سرزمین کهن ایران با این منطقه، از گذشته‌های دور همسانی‌ها و نزدیکی‌های بسیار وجود داشته است. این را می‌توان از نام‌هایی ایرانی با ریشه‌هایی فارسی دریافت که بر برخی شهرهای آن از گذشته بوده است؛ نام‌هایی چون رستاق، بهلا، بوشر و گلبو که از پیوند میان مردم این دو سرزمین در دوره‌های گوناگون تاریخی روایت دارد. همچنین نشانه‌هایی بسیار از نظام آبیاری بر اساس قنات در این کشور دیده می‌شود؛ پدیده‌ای که اختراع تاریخی ایرانیان یکی از ویژگی‌های نظام اقتصادی- اجتماعی ایران در گذشته به شمار می‌آید. کشور کنونی عمان تا پیش از یورش استعمارگران انگلیسی در سده هفدهم میلادی، سده‌های پیاپی در قلمروی حکمرانی امامان اباضی بود.

آیین وقف در سرزمین عمان بیش از یک هزار و 400 سال ریشه و پیشینه دارد. منابع تاریخی و نیز پژوهش‌ها و مطالعات جدید، پیشینه پیدایش نخستین موقوفات را به نخستین سال‌های برآمدن اسلام بازمی‌گردانند؛ زمانی که مازن بن غضوبه، از نخستین مسلمانان اهل این سرزمین، پس از آشنایی و گرایش به اسلام، نخستین مسجد این منطقه را با هزینه خویش در ولایت سمائل بنیان گذارد. این مسلمان پیشرو برای تداوم زیست موقوفه خود، رقباتی همچون زمین و نخلستان وقف کرد تا مسجد به پشتوانه آن بتواند اداره شود.

مسجدهای وقفی و تاسیسات خیریه شهری

آیین وقف در سرزمین عمان به‌ویژه از سده سوم هجری تا روزگار کنونی تداوم یافته است. این را می‌توان از مسجدها، قنات‌ها، نخلستان‌ها و برخی تاسیسات شهری وقفی در گوشه‌گوشه این کشور کوچک به تماشا نشست. بررسی پدیده وقف در این منطقه نشان می‌دهد موقوفات به سه دسته اصلی بخش می‌شوند؛ مسجدها و رقباتی که بر آن‌ها وقف شده است، تاسیسات و امور خیریه و وقف بر اولاد.

نخلستان‌ها و قنات‌هایی بسیار در این منطقه وجود دارد که پیشینه‌شان به دوره‌های دور گذشته بازمی‌گردد. بیشتر قنات‌های عمان وقفی‌اند. این قنات‌های وقفی، همچنین رقباتی دارند از درآمد آن‌ها هر سال لای‌روبی و اصلاح شوند. زمین‌های کشاورزی و نخلستان‌های وقفی، این رقبات را دربرمی‌گیرند. قنات‌های وقفی، متولیانی دارند که وکیل نام دارد. او درآمدها و هزینه‌های موقوفات را ثبت می‌کند. این سندهای تاریخی از دوره‌های گوناگون گذشته، به امروز رسیده و در بایگانی‌های اسنادی عمان نگه داشته می‌شوند.

آیین وقف در کشور کنونی عمان، از روزگار دور در اداره شهرها و منطقه‌های گوناگون نقش و تاثیری چشم‌گیر داشته است. موقوفات برای مدرسه‌های دینی و تعلیم قرآن، آرامگاه‌ها و کفن و دفن درگذشتگان، حمام‌ها، برای فقیران، برای تاسیساتی دفاعی همچون قلعه‌ها و حصارهای دور شهر، برای رخدادهای ناگوار همچون دیه قتل غیر عمد، آسیاب‌ها، مرمت و تعمیر جاده‌ها و راه‌ها، روشنایی کوچه‌ها و دیگر مکان‌های همگانی، کتاب، یتیمان، نابینایان و نیز اطعام نیازمندان، عمده موقوفات مردم سرزمین عمان در گذر تاریخ بوده که می‌توانسته در زندگی روزمره مردم و نیز اداره شهرها و دیگر منطقه‌های مسکونی به کار آیند. باغ‌های نخل خرما (نخلستان‌ها) نیز در زمره موقوفاتی به شمار می‌آیند که در سرزمین عمان بسیارند. این مساله با توجه به وضعیت اقلیمی منطقه در گسترش تولید این محصول تاثیری فراوان داشته و توانسته است زمینه‌ای مناسب برای گسترش موقوفات و نیز درآمدهای به دست‌آمده از آن یاری رساند.

موقوفه 1200 ساله

موقوفه‌ای کهن در عمان وجود دارد که یک هزار و 200 سال پیش بر بخشی از مردم این سرزمین وقف شده و با گذر از روزگاران پی‌درپی و پشت سرگذاردن رخدادهای گوناگون، خود را به امروز رسانده است. موقوفه امام اباضیان وارث بن کعب خروصی، در زمره نخستین موقوفه‌های سرزمین عمان به شمار می‌آید که دوازده سده از سر گذرانده است. آن امام اباضی زمین و نخلستانی را در وادی بنی خروص برای چهل خانواده از مجاهدان شهر نزوی و نیز برای اهالی روستاهای هجار و ستال وقف کرد. این موقوفه پابرجا، نمادی از دیرینگی پدیده وقف و توجه به نیکوکاری در سرزمین عمان به شمار می‌آید.

روزبه رهنما/ روزنامه‌نگار